“Obaveze koje prozilaze iz Zelene agende za Zapadni Balkan koja ‘preslikava’ Evropski zeleni sporazum za ovaj region su ogroman izazov za Crnu Goru, imajući u vidu da se to pitanje tiče razvoja, uglavnom svih sektora ekonomije koja umnogome i dalje zavisi od fosilnih goriva, energetske neefikasnosti i visokog nivoa emisija CO2 po glavi stanovnika”, kazala je Vojinović.
Podsjeća da je to važan dokument kojim se ne samo Crna Gora, več i čitav region Zapadnog Balkana obavezao na zelenu tranziciju, a koji je usvojen na Samitu Berlinskog procesa u Sofiji u novembru 2020.“Od njenog donošenja, u Crnoj Gori nije rađeno dovoljno kako bi se njeni ciljevi integrisali u nacionalni politički i pravni okvir, usljed čega je Crna Gora suočena ne samo sa potrebom poboljšanja implementacije zaostalih obaveza, već i kontinuiranog prilagođavanja promjenama paradigme koja se dešava u EU u svim oblastima, bilo da se radi o životnoj sredini, klimatskim akcijama, energetici ili transportu. Drugim riječima, implementacija reformi postajaće sve teža, jer će se odvijati u regulativi koja se dinamički mijenja. Uz to, bojim se da nismo svjesni da se na globalnom nivou obim tržišta ekoloških tehnologija stalno povećava, a u pogledu rasta na prvom mjestu je energetska efikasnost, potom ekološki prihvatljiva proizvodnja, skladištenje i distribucija energije, efikasnost resursa i materijala, održivo upravljanje vodama, održiva mobilnost i cirkularna ekonomija, što su sve teme koje su nedovoljno zastupljene u crnogorskim javnim politikama”, kazala je Vojinović.
“Povezati javni i privatni sektor”
Donosioci odluka u Crnoj Gori, kako ističe, moraju da razumiju, prije nego bude suviše kasno, da se za uspjeh zelene tranzicije moraju povezati javni i privatni sektor i da uvođenje navedenih modernih tehnologija mora biti praćeno boljim investicionim okruženjem u odnosu na trenutno.
“U cilju postizanja brze zelene transformacije privrednih sektora neophodno je uspostavljanje dugoročnog strateškog okvira niskokarbonskog razvoja, odnosno finalizacija i usvajanje Nacionalnog energetskog i klimatskog plana i utvrđivanje prelaznih klimatskih i energetskih ciljeva u skladu sa povećanim ambicijama EU i integracija klimatsko-energetskog okvira do 2030. u sektorske strategije i politike. To je obaveza ne samo iz procesa pregovora sa EU, već i po osnovu članstva u Energetskoj zajednici. Nacionalni energetski i klimatski plan treba da targetira sektore sa najvećim potencijalom uštede energije koji mogu pomoći tranziciju ka niskokarbonskoj ekonomiji na najefikasniji način i da igra važnu ulogu da se postojeće obaveze integracije energetskog sistema Crne Gore u energetsko tržište EU dopune novim ambicijama u pogledu ubrzanja transformacije i osiguranja dekarbonizacije energetskog sektora u prilično kratkim rokovima”, istakla je Vojinović.
“Poslovna zajednica sve više pod uticajem sveobuhvatne ekološke transformacije”
Ona smatra da će čitava poslovna zajednica Crne Gore sve više biti pod uticajem sveobuhvatne ekološke transformacije i dekarbonizacije, a koja se mora sprovesti na način da ne ugrozi privredni rastu glavnim sektorima (energetika, industrija, poljoprivreda, šumarstvo, saobraćaj i sl.).
“Očekivani procesi će zahtijevati brzu modernizaciju i transformaciju privrede u skladu sa ambicijama Evropskog zelenog sporazuma i Zelene agende za Zapadni Balkan. U suprotnom, mogu donijeti određene prijetnje onima koji će odgađati da prihvate novu paradigmu, rizikujući da izgube tržišno učešće”, navodi Vojinović.
Ističe da naročito treba voditi računa o novom mehanizmu oporezivanja CO2 na granici (tzv. CBAM), kako ne bi došlo do gubitka konkurentnosti Crne Gore na EU tržištu usljed zarobljenosti u zastarjelim tehnologijama koje intenzivno koriste CO2.
“Uzimajući u obzir strukturu crnogorske ekonomije i zahtjeve Evropskog zelenog sporazuma i Zelene agende za Zapadni Balkan, model zelenog ekonomskog razvoja, koji kao cilj postavlja ostvarivanje klimatske neutralnosti Crne Gore do 2050. nije moguć bez simultane i sinhronizovane tranzicije u ključnim privrednim stubovima, što zahtijeva i značajna finansijska sredstva koja moraju biti investirana”, kazala je Vojinović.
Kao primjer navodi oblast poljoprivrede na koju bi crnogorska ekonomija trebalo da se mnogo više oslanja u odnosu na njeno trenutno učešće u BDP-u. Napominje i izazove smanjenja emisija amonijaka i ostalih zagađujućih materija iz poljoprivrenih izvora kako bi se očuvali voda, vazduh i zemljište, modernizacija farmi, korišćenje savremenih metoda đubrenja, unapređenje tehnologije…
“Iako izazovan, to je jedini put izgradnje održive, resursno efikasne, organske i klimatski neutralne poljoprivrede koja je zasnovana na supstituciji uvoza. Drugim riječima, kroz zahtjevan proces zelene tranzicije u oblasti poljoprivrede, koji mora da bude u skladu sa EU Strategijom ‘Od farme do viljuške’ daće se impuls povećanju konkurentnosti crnogorske ekonomije i razvoju ruralnih područja”, istakla je Vojinović.
Eliminacija upotrebe fosilnih goriva
Objašnjava da energetska tranzicija znači postepenu eliminaciju upotrebe fosilnih goriva i prelazak na obnovljive izvore energije, ali i razvoj tehnologija i uslova za skladištenje energije.
“Važno je diversifikovati i same obnovljive izvore energije i pri tome voditi računa da i nova tražnja za njima ne ugrozi životnu sredinu i lokalne zajednice, odnosno da izgradnja novih postrojenja za obnovljivu energiju i električne mreže ne pretvore mnoge ruralne prostore u energetske pejzaže. Sektori koji se trenutno oslanjaju na fosilna goriva moraju biti elektrofikovani, a neki moraju tražiti alternative za elektrifikaciju”, kazala je Vojinović.
Sve to izuzetno je važno za turizam, jer turisti, kako kaže, neće doći u zagađene i degradirane destinacije.
“Za razvoj niskokarbonskog turizma najveći potencijal za smanjenje emisija gasova s efektom staklene bašte uglavnom ima primjena mjera energetske efikasnosti. To zahtijeva uvođenje ekološki prihvatljivih tehnologija i standarda emisija u ugostiteljskim objektima kroz namjenske kredite, podršku zelenim investicijama za izgradnju novih i rekonstrukciju, adaptaciju i opremanje postojećih smještajnih objekata. Razvoj održivog saobraćaja, iako veoma finansijski zahtjevan, od ogromne je važnosti i značiće smanjenje emisija zagađujućih materija usljed rasta učešća alternativnih goriva u ukupnoj potrošnji, pojave novih generacija vozila i elektromobilnosti u saobraćaju, smanjenje finalne potrošnje energije u saobraćaju i u konačnom će poboljšati kvalitet života građana”, objašnjava Vojinović.
“Država da se okrene finansiranju zelenih projekata”
Posebno ističe važnost stvaranja radnih mjesta u oblasti nauke/tehnologije/inženjerstva/matematike (STEM) u novim zelenim industrijama, uslugama i infrastrukturi, koji bi mogli da kompenzuju poslove za koje je vrlo vjerovatno da će biti značajno ograničeni tehnološkim napretkom u novoj digitalnoj ekonomiji.
“Sve ovo teško će biti ostvarivo ako i dalje bude postojao nedostatak vidljivosti i predvidljivosti politike države za finansiranjem zelenih projekata, što odbija povjerenje investitora. Ako se banke u Crnoj Gori tokom tekuće decenije obavežu na klimatski ishod koji odražava ciljeve Pariskog sporazuma u okviru njihovog portfolija, to bi predstavljalo značajan iskorak. Komercijalne banke mogu postati ambicioznije u podršci investicijama sa niskim emisijama CO2, ali finansijski sistem u cjelini to može učiniti samo u skladu sa niskokarbonskom tranzicijom u realnom sektoru”, ističe Vojinović.
“Bez napretka u oblasti životne sredine i klimatskih promjena u procesu EU integracija u posljednje tri godine”
Podsjeća i da je potpisivanjem Sofijske deklaracije o Zelenoj agendi za Zapadni Balkan, Crna Gora je preuzela obavezu ostvarenja ciljeva iz svih pet stubova tog dokumenta (klimatske aktivnosti, cirkularna ekonomija, biodiverzitet, borba protiv zagađenja vazduha, vode i zemljišta i sistem održive hrane i ruralnih područja), kao dio pregovora o pristupanju EU.
“Napretka u oblasti životne sredine i klimatskih promjena u procesu EU integracija u posljednje tri godine nema u Crnoj Gori, tako da se sa sigurnošću može reći da se ne približavamo konceptu održive i zelene ekonomije”, ocjenjuje Vojinović.
Naša sagovornica navodi da veliki potencijal leži u uspostavljanju modernog sistema upravljanja otpadom, uključujući iskorjenjivanje nekontrolisanog odlaganja i izgradnju infrastrukture shodno tehničko-tehnološkim standardima EU, čime bi trebalo da se smanje rizici od neuređenih odlagališta i tehnološki neprihvatljivih deponija po zdravlje ljudi i životnu sredinu (vazduh, vodu i zemljište), otkloni šteta po imovinu i neprijatnosti po domaćinstva, oslobodi prostor za korisne namjene, održivo koriste resursi i podiže estetski doživljaj prostora.
“Zaustavljanjem curenja zagađujućih materija sa nezaštićenih deponija trebalo bi da se poboljša kvalitet ekosistema površinskih i podzemnih voda i smanje rizici od kontaminacije vode za piće. Ovo se posebno odnosi na eliminisanje prijetnji po biodiverzitetsa lokacija na kojima se nalazi opasan otpad (npr. uticaj deponije opasnogotpadau okviru KAP-a na Skadarsko jezero, odlagališta otpada blizu obala rijeka (npr. Limi Tara), uticaj rudarskog otpada, itd). Čišćenjem lokacija kontaminiranih opasnim otpadom biće uklonjene akumulirane opasne i kancerogene supstance (PCB, PAH-ovi, fenoli i cijanidi)”, navodi Vojinović.
Upravljanje otpadom
Prema njenim riječima, implementacijom EU zakonodavstva u oblasti upravljanja otpadom, Crna Gora ima priliku da uspostavi sistem reciklaže otpada i uslove za postepenu tranziciju ka cirkularnoj ekonomiji.
“Novi pristup trebalo bi da otvori prostor za rast zaposlenosti, naročito u oblasti posebnih tokova otpada (električnog i elektronskog, ambalaže, vozila van upotrebe i sl.). S tim u vezi, privreda treba da iskoristi nove poslovne mogućnosti povećane efikasnosti resursa i traži pristup inovativnim tehnologijama u oblastima koje su definisane u Strategiji pametne specijalizacije, kao transformativnoj agendi za održivost Crne Gore, koja uključuje razvoj mehanizma za podršku inovacijama i transfer tehnologija u području cirkularne ekonomije, koje omogućavaju prelazak na poslovne modele kojima se poboljšava konkurentnost privrede. Tu tranziciju je moguće ostvariti kroz saradnju privrede sa naučno-istraživačkom zajednicom i insistiranjem na digitalnoj transformaciji u svim segmentima privrede”, kazala je Vojinović.
Navodi i da će se zahvaljujući primjeni propisa EU smanjiti ozbiljna opasnost koju za morske ekosisteme, biološku raznovrsnost, lanac ishrane i zdravlje ljudi predstavlja plastični otpad i mikroplastika koja se ispušta u morsku sredinu.
U skladu sa EU Akcionim planom nultog zagađenja vode, vazduha i zemljišta, morski otpad bi morao da bude smanjen 50% do 2030. (makar za EU države članice).
“Pozitivne efekte od smanjenja plastičnog otpada imaće i razvoj turizma, ribarstva i pomorskog saobraćaja. Da bi se, međutim, do toga došlo, treba integralno sagledati tokove otpada koji kroz rječne slivove odlaze u Jadransko more. Oblast upravljanja otpadom nosi jedan od najvećih ekonomskih potencijala za stvaranje temelja nove ekonomije koja podrazumijeva ponovnu upotrebu, preradu i reciklažu materijala, odnosno prelazak sa dominantnog linearnog na cirkularni model ekonomskog rasta i razvoja sa smanjenim uticajem na životnu sredinu”, istakla je Vojinović.
“Prelazak sa uglja na obnovljive izvore energije veliki izazov”
Energetski sektor Crne Gore u velikoj mjeri se oslanja na fosilna goriva, stare objekte i tehnologije.
“Napuštanje tehnologija na koje se ekonomija Crne Gore oslanja i prelazak sa uglja na obnovljive izvore energije donijeće duboke, sistemske i ozbiljne društveno-ekonomske izazove. Poslovi u ekonomiji fosilnih goriva postepeno će nestajati, pa regioni koji se oslanjaju na fosilna goriva (dominatno region Pljevalja) mogu se suočiti sa negativnim društvenim, energetskim i ekonomskim uticajima dekarbonizacije (npr. nezaposlenost, migracija radne snage i sl.), ako se energetska tranzicija koja je potrebna radi zdravlja ljudi i životne sredine, ne osmisli na društveno prihvatljiv način. Stoga, potrebno je trasirati put ukidanja proizvodnje energije na ugalj shodno postulatima tzv. pravedne tranzicije, odnosno spriječiti sukob između energetske sigurnosti, klimatskih ciljeva i društvenih elemenata. Dakle, energetska tranzicija mora biti socijalno pravedna i inkluzivna, da bi bila uspješna”, poručuje Vojinović.
Navodi da je to težak zadatak za našu državu, a prema kojem se donosioci odluka moraju mnogo odgovornije okrenuti.
“Jedina ozbiljnija aktivnost na kojoj se trenutno radi jeste velika ekološka rekonstrukcija Termoelektrane Pljevlja, prva takvog gabarita i kvaliteta od 1981, koja bi rad ovog postrojenja trebalo da uskladi sa parametrima emisije gasova i uticaja na životnu sredinu. Imajući u vidu preuzete obaveze Crne Gore iz procesa pristupanja EU i Ugovora o energetskoj zajednici, Pariskog sporazuma, Zelene agende za Zapadni Balkan, a posebno zabrinjavajućeg stanja zagađenja vazduha koje u Pljevljima dominantno potiče usljed sagorijevanja uglja za potrebe grijanja domaćinstava, Crna Gora treba da definiše datum i skicu procesa za postepeno ograničavanje emisija iz Termoelektrane Pljevlja i ukidanje upotrebe uglja, uz definisanje održivih energetskih alternativa”, kazala je Vojinović.
Prioritet jačanje energetske efikasnosti u svim sektorima
Ističe i da finansijska podrška domaćinstvima u cilju promjene mjera energetske efikasnosti i proizvodnje električne energije za sopstvene potrebe mora biti nastavljena kroz davanje beskamatnih kredita za kupovinu i ugradnju visokoefikasnih sistema za grijanje i hlađenje, za radove na fasadnoj termoizolaciji stambenih objekata i energetski efikasne fasadne stolarije, subvencije za ugradnju solarnih sistema u nove zgrade i sl.
Osim toga, Eko fond koji je i osnovan s ciljem finansiranja programa i projekata vezanih za očuvanje, održivo korišćenje, zaštitu i unaprjeđivanje životne sredine, energetsku efikasnost i korišćenje obnovljivih izvora energije na državnom i lokalnom nivou, trebalo bi, kako kaže, da uspostavi dugoročan i održiv model finansiranja projekata energetske efikasnosti.
“Takvim inicijativama i naporima u kontinuitetu treba raditi na mjerama ohrabrenja potrošača da se okrenu obnovljivoj energiji. Crna Gora mora da se obaveže i na puno sprovođenje Direktive o energetskim performansama zgrada koja uspostavlja minimalne zahtjeve koji se odnose na izgradnju novih zgrada i unaprijeđenje postojećih, kao i da pripremi dugoročnu strategiju renoviranja zgrada kako bi podržala tranziciju ka visoko energetski efikasnim i dekarbonizovanim zgradama u skladu sa EU Strategijom o talasu renoviranja. To podrazumijeva osmišljavanje i implementaciju ekonomski održivih šema podrške i odgovarajućeg finansiranja”, kazala je Vojinović.
Kako se u implementaciju politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori više moraju uključivati građevinski sektor, poljoprivredni proizvođači i mnogi drugi, izazov je, kaže naša sagovornica, integracija energetske efikasnosti u prostorno i urbanističko planiranje i izdavanje građevinskih dozvola (tzv. „energetska efikasnost zgrada“).
“Konačno, ono što je važno za energetsku efikasnost sa strane privatnog sektora su i zahtjevi za energetsko označavanje i ekodizajn proizvoda koji utiču na potrošnju energije, a iz ugla države uvođenje energetske efikasnosti u procedure javnih nabavki, što će omogućiti odgovorniji i održiviji način trošenja javnog novca i obezbijeditida svi ponuđači slijede iste standarde. U skladu sa Investicionim planom donijetim uz Zelenu agendu za Zapadni Balkan, Crna Gora može da računa na podršku Energetske zajednice u dekarbonizaciji privatnih i javnih zgrada, sa jakim fokusom na digitalizaciju i pitanje sprječavanja energetskog siromaštva”, ističe Vojinović.
Zelena tranzicija će, kako kaže, dugoročno preoblikovati ekonomiju i uticati na živote današnje i budućih generacija.
Preporučeno
“I ako se ta politika bude sistematično sprovodila deceniju ili dvije u Crnoj Gori, sigurno da će se i ponašanje ljudi i ekonomija prilagoditi novom stanju. Pokretanje zelene tranzicije u skladu sa Evropskim zelenim sporazumom i Zelenom agendom za Zapadni Balkan u svim sektorima privrede zahtijeva podizanje svijesti o potencijalima promijenjene paradigme održive proizvodnje i potrošnje. Potrošači treba da dobiju pouzdane informacije i podatke o proizvodima, sprečavanju prenaglašavanja ekoloških informacija i ‘zelenom pranju’, te o zahtjevima za održivim logoima i oznakama. Na taj način će se osnažiti i podstaći na mudre modele potrošnje, minimizirati potrošačko ponašanje i promovisati održavanje resursa u privredi”, zaključuje Vojinović u razgovoru za Dnevno.me.
Video