I tehnologija i novac su moralno neutralni, ali mogu da postanu sredstvo manipulacije u odsustvu adekvatne kontrole. Njihov spoj u, široj javnosti uglavnom nedovoljno poznatu oblast digitalnog novca i kriptovaluta jednom dijelu političara visoko na listu prioriteta stavlja promociju ove finansijsko-tehnološke tvorevine, mnogo ispred potrebe da se građani prvo pripreme i edukuju za ono što dolazi.
Kriptovalute, iako kreirane s plemenitom namjerom o omogućavanju pristupa globalnim finansijskim uslugama svakom pojedincu na svijetu, česta su karika u lancima pranja novca, finansiranja kriminalnih aktivnosti, finansijskim prevarama i manipulacijama na koje njihovi najvatreniji zagovornici u političkim govorima nikada ne upozoravaju.Digitalni novčići sve češće postaju ogledalo političke polarizacije otkako grupa populističkih lidera otvoreno promoviše njihovo uvođenje u finansijske tokove na nacionalnom nivou – oni koji su izborne pobjede ostvarili, između ostalog, i na ideji oslobađanja od državnog nadzora i tradicionalnog bankarskog sistema, što je privuklo podršku birača koji se protive centralizovanim institucijama, pa su kriptovalute postale ne samo finansijski, već i politički alat, često povezane sa specifičnim ideološkim stavovima.
Osnovni pojmovi
Kriptovalute su vrsta digitalnog novca koji koristi kriptografiju za sigurnost podataka, koje su, za razliku od tradicionalnih valuta koje izdaju centralne banke, decentralizovane i koriste tehnologiju poznatu kao blockchain.
Blockchain je tehnologija distribuisane baze podataka koja omogućava njihovo sigurno, transparentno i nepromjenjivo čuvanje. Primjena blockchaina nije ograničena samo na kriptovalute, već se koristi u brojnim industrijama u kojima je potrebno poboljšati sigurnost, efikasnost i transparentnost procesa.
Bitcoin je prva i najpoznatija kriptovaluta, koju je 2009. lansirala osoba ili tim ljudi poznat pod pseudonimom Satoshi Nakamoto. Od tada su razvijene hiljade vrsta kriptovaluta kao što su Ether, Ripple, Litecoin i mnoge druge, svaka sa svojim specifičnim karakteristikama i ciljevima.
Memecoin je vrsta kriptovalute koja nastaje kao šala ili internet meme, obično bez ozbiljnog funkcionalnog cilja, pa iako može da postane popularna zbog humora ili viralnosti, često imaju visoku volatilnost i spekulativnu prirodu, a njihova vrijednost može biti vrlo promjenjiva, a u ovom trenutku najaktuelniji su $TRUMP i $MELANIA koje su lansirali predsjednik i prva dama SAD.
Otkud kriptovalute u političkim agendama?
Rastući broj političara širom svijeta sve otvorenije zagovara ideju uvođenju kriptovaluta u nacionalne finansije, nerijetko u želji da se identifikuju kao donosioci radikalnih promjena, potpuno drugačijih od svega što je finansijski sistem te zemlje već vidio, oni koji uzimaju stvar u svoje ruke, bore se protiv finansijskih lobija i globalnih banaka.
Kriptovalute zasnovane na ideji nepovjerenja prema finansijskim sistemima koriste decentralizovane mreže umjesto institucija koje podržava država, što se uklapa u ideju o smanjenju finansijskog nadzora, promovisanu kroz priču o „većoj kontroli nad sopstvenim novcem“ kod građana (Golumbia, 2016), u skladu s uvjerenjem da je tržištu potrebno više slobode.
Pojedinci, posebno lideri, koji agresivno promovišu ideju kriptovaluta često imaju specifične psihološke osobine koje se razlikuju od tipičnih političkih predstavnika i drže se manje uobičajenih političkih uvjerenja (Wang i Uscinski, 2024), dok mnogi koji su privučeni kriptovalutama nemaju povjerenja u tradicionalne načine upravljanja državom i ne vole postojeći bankarski sistem, koji doživljavaju kao produžetak državne kontrole, pa za njih kriptovalute predstavljaju odgovor na prekomjerni nadzor.
Nepovjerenje u sistem i državu
Populizam, naročito onaj koji se temelji na ideji da velike institucije – poput vlada, korporacija ili međunarodnih organizacija – previše koncentrišu moć i imaju premalo odgovornosti, doživio je porast nakon globalne finansijske krize 2008, a ovaj fenomen može se vidjeti u rastu povjerenja u alternativne sisteme, poput Bitcoina, koji je na neki način postao odgovor na tradicionalni bankarski sistem.
Iz populističkih krugova dolazi i uvjerenje da je uz pomoć kriptovaluta moguće zaobići globalne financijske sisteme koje kontrolišu međunarodne organizacije kao što su MMF i Svjetska banka, koje se često percipiraju kao alati stranog miješanja u unutrašnje poslove država, dok istovremeno političari koji zagovaraju kripto agendu često to čine iz finansijskih razloga koji mogu biti u suprotnosti s očuvanjem državnog suvereniteta i integriteta.
Kriptovalute se često doživljavaju kao alat za borbu protiv moćnih političkih i ekonomskih elita, što ih čini bliskima anti-establišment idejama, koje su ključne u savremenom populizmu. Bitcoin i druge kriptovalute, promovisane kao nešto što će se uvesti u nacionalne finansije s ciljem da promijene tradicionalne finansijske sisteme, stvore nova tržišta i smanje utjecaj vlada i korporacija, političari uklapaju u anti-elitističke poruke, a narativ se dopunjuje objašnjenjima da su one sredstvo za suprotstavljanje „globalnoj eliti“, promovišući ideje o finansijskoj slobodi i nezavisnosti od globalnog bankarskog sistema.
Populizam i kriptovalute kao alat mobilizacije
Politički pokreti koji koriste populističke strategije nastoje da pridobiju podršku građana pričom o magičnim ekonomskim rješenjima, a kriptovalute, koje se predstavljaju kao sredstvo ravnoteže u finansijskim odnosima, savršeno se uklapaju u ovaj narativ. Populistička retorika sve više uključuje Bitcoin kao alat za omogućavanje pristupa financijskim sredstvima koja su tradicionalno bila pod kontrolom moćnih elita. Studija koju je objavio Public Choice (2023) istraživala je kako desničarski populisti u SAD i Evropi vide kriptovalute i pokazala kako oni često naglašavaju da će uz pomoć njih omogućiti ljudima da vrate kontrolu nad vlastitim finansijama, što se uklapa u narativ o potrebi za jačanjem nižih ekonomskih sojeva naspram moćnih finansijskih elita.
Osim što koriste kriptovalute za mobilizaciju i osnaživanje građana, političari koji zagovaraju uvođenje kriptovaluta u javne finansije govore o tome i u kontekstu namjere da pozicioniraju zemlju kao „lidera u globalnoj digitalnoj ekonomiji“.
Primjer koji se u tom kontekstu najčešće ističe je El Salvador, koji je 2021. postao prva zemlja koja je proglasila Bitcoin zakonskim sredstvom plaćanja pod predsjednikom Najibom Bukeleom. Iako je bilo određenih investicija, istraživanje koje je 2024. objavio Global Policy Journal pokazuje da je ovaj pristup izazvao nesigurnost među građanima, posebno zbog velike volatilnosti njegove cijene, no uprkos tome, Bukeleova vlada nastavila je da promoviše Bitcoin kao ključni alat za modernizaciju financijskog sistema El Salvadora.
Jedan od ključnih aspekata decentralizovanih financija je njihova sposobnost zaobilaska tradicionalnih metoda prikupljanja političkih donacija. Kriptovalute su se pokazale kao privlačna opcija za desničarske političke kampanje koje žele smanjiti ovisnost o centraliziranim financijskim sistemima i stvoriti globalnu bazu donatora koja je često anonimna. Ove donacije omogućuju diskretnije financijsko učešće, ali takođe izazivaju zabrinutost zbog nesigurnosti u vezi s transparentnošću i zakonodavnim okvirom koji bi trebalo da spriječi zloupotrebe.
Inkluzivni potencijal blockchain tehnologije
Dok političari koji zagovaraju brze ekonomske rezultate i demagogiju promovišu ideju o uvođenju kriptovaluta u javne finansije, političke strukture koje prednost daju strateškom planiranju, sveobuhvatnom razvoju i inkluziji potencijal vide u blockchain tehnologiji. Potencijal ove tehnologije se zahvaljujući njenoj sposobnosti da omogući upravljanje ogromnim bazama podataka na transparentan i siguran način ogleda u prilikama da se detektuju sistemski problemi, smanji nejednakost i suzbije eksploatacija u industrijama poput poljoprivrede, energetike i zdravstva.
Politički pokreti koji se protive nejednakosti vide blockchain kao način za pružanje boljeg pristupa finansijskim uslugama marginalizovanim zajednicama. U tom smislu blockchain može da bude alat za stvaranje finansijskih sistema koji su pravedniji i pristupačniji (Auera i Claessensa, 2022), dok korišćenje decentralizovanih finansija za uključivanje ljudi kojima većina tradicionalnih usluga nije dostupna, posebno u ruralnim oblastima, predstavlja korak prema pravednijem društvu.
Unapređenje zdravstva, obrazobvanja i kulture
Blockchain može da poboljša zdravstvene usluge nudeći decentralizovaan, nepromjenjiv, transparentan i siguran sistem za upravljanje zdravstvenim podacima (Journal of Medical Internet Research, 2021). Ova tehnologija može da omogući bezbjedan i transparentan način upravljanja elektronskim zdravstvenim kartonima, osiguravajući viši stepen kontrole nad ličnim zdravstvenim informacijama, dajući više privatnosti i smanjujući rizik od zloupotrebe podataka, dok istovremeno blockchain u medicini poboljšava integritet istraživanja pružajući nepromjenjiv zapis podataka i nalaza, što jača povjerenje u naučne procese.
Kada je riječ o obrazovanju, blockchain tehnologija može da pojednostavi izdavanje diploma i vođenje evidencije, te da spriječi njihovo falsifikovanje. Kreiranjem transparentnog i nepromjenjivog registra akademskih postignuća, blockchain smanjuje administrativne obaveze i mogućnost prevara, osiguravajući da obrazovne isprave budu verifikovane i univerzalno priznate. Pored toga, blockchain može da unaprijedi razmjenu obrazovnih resursa i istraživanja (Mayo Clinic, 2018), podstičući saradnju i širenje znanja, posebno u oblasti studija medicine u kojoj ova tehnologija doprinosi naprednijoj validaciji kompetencija.
Osim stvaranja pouzdane, sveobuhvatne osnove za vođenje evidencije o kulturnoj baštini i arheološkim nalazima, koji omogućavaju praćenje procesa restauracije, konzervacije i repatrijacije artefakata, blockchain omogućava i osnovu da se u umjetničkom stvaralaštvu na kvalitetniji način upravlja pravima intelektualnbe svojine. Evidentiranjem umjetničkih djela na blockchainu, umjetnici mogu da jasno i bez prijetnje od manipulisanja podacima navedu informacije o porijeklu i drugim pojedinostima djela, čime osiguravaju da njihov rad ne bude reprodukovan ili prodat bez adekvatne nadoknade. Osim toga, blockchain može da pojednostavi situacije vezane za frakciono vlasništvo nad umjetninama, omogućavajući širem auditorijumu da investira i cijeni umjetnost, demokratizujući pristup kulturnim resursima.
Prijetnje po nacionalnu bezbjednost i politički sistem
Ukoliko se promet kriptovaluta omogući u sistemima u kojima postoje propusti u bezbjednosnom sektoru i smanjeni kapaciteti za omogućavanje finansijskog nadzora, ovaj oblik imovine postaje značajna prijetnja nacionalnoj bezbjednost, posebno u oblastima pranja novca i finansiranja ilegalnih aktivnosti, jer anonimnost koju nude omogućava kriminalcima da prebacuju nezakonita sredstva preko granica gotovo bez traga, a upravo takva lakoća transfera omogućava globalno pranje novca, jer kriptovalute zaobilaze tradicionalne finansijske institucije koje moraju da se pridržavaju propisa o sprečavanju pranja novca (AML).
Ova svojstva kriptovaluta sajberkriminalci i članovi kriminalnih grupa koriste za finansiranje ilegalnih aktivnosti, uključujući trgovinu drogom (Foley, Karlsen, & Putniņš, 2019), sajber napade, pa čak i terorističke operacije, jer je praćenje tokova novca u ovakvim okolnostima, posebno u malim sistemima sa nedovoljnim institucionalnim nadzorom praktično nemoguće.
Zagovornici kriptovaluta u političkim strukturama nerijetko to čine i da bi uz pomoć njih obezbijedili neevidentirane političke donacije, ugrožavajući na taj način demokratski integritet i stavljajući druge političke subjekte u neravnopravan položaj. Transakcije u kriptovalutama omogućavaju strano miješanje u domaće političke kampanje putem koncepta “dark money” koji ukljčuje finansijska sredstva čiji izvor nije transparentan ili je teško uočljiv.
Političke donacije putem kriptovaluta mogu da zaobiđu važeće zakone o finansiranju političkih subjekata (Macaulay & Trujillo, 2018), potencijalno iskrivljujući izborni rezultat i podrivajući transparentnost, a takav nedostatak transparentnosti stvara prilike za strane aktere da sprovode uticaj neopaženo, narušavajući povjerenje javnosti u izborni proces i nacionalnu bezbjednost.
Preporučeno
Za zemlju u kojoj kvalitet rada bezbjednosnih službi nije na visokom nivou ideja o uvođenju kriptovaluta predstavljala bi izuzetno rizičan potez, jer bi njihovo korišćenje bez adekvatne institucionalne konktrole otvorilo prostor isključivo za zadovoljavanje uskih interesnih grupa, dok bi odsustvo finansijskog nadzora nad anonimnim transakcijama dodatno potkopavalo suverenitet države, destabilizovalo nacionalnu ekonomiju (Böhme et al., 2015), izazvalo povećanje fiskalnih i monetarnih rizika i smanjilo povjerenje investitora i građana u finansijski sistem.
Video