Meritokratija po definiciji je “vođstvo zasnovano na zaslugama, talentu, vještini, inteligenciji, a ne na nasljeđu (aristokratija), bogatstvu (plutokratija) ili volji većine (demokratija)”. Po rječniku Merriam-Webster to je “sistem u kome su talentovani izabrani i unaprijeđeni na osnovu dostignuća, a lideri izabrani na osnovu intelektualnih kriterijuma”.
Pojam meritokratija najviše se veže za britanskog sociologa i laburističkog političara Majkl Janga (1915–2002) i njegov esej Uspon meritokratije (The Rise of the Meritocracy) iz 1958 godine. U osnovi, to je politička filozofija po kojoj se “vlast daje ljudima sa zaslugama, kompetencijom, dostignućima i mogućnostima, koje su provjerene ispitima ili demonstracijama vještine”.Apostoli meritokratije
Princip meritokratije, u crnogorskom političkom etru, promovisan je kroz koncept “ekspertske” 42. (“apostolske”) Vlade sa 12 ministarstva. Predstavljen kao “sistem vrijednosti”, vrlo brzo je devastiran i umjesto vladavine prava i institucionalne demokratije, koju prati uređen i efektivan javni sektor, uspostavljeno je “pravo na vladavinu” koje je rezultiralo izborom 44. Vlade, najbrojnije u Evropi sa 32 člana, sedam potpredsjednika, 26 resora …. enormnim zapošljavanjem, porastom “false” (uvezenih) diploma i padom kriterijuma za zasnivanje radnog odnosa u javnom sektoru …
“Kontrarevolucija” meritokratije nije zaobišla ni realni sektor, gdje se privredna društva, u kojima država ima vlasništvo,“dijele” po političkim kvotama, a upravni i nadzorni i odbori direktora doživljavaju kao dio “plijena po dubini”.
Kao posljedica takve korporativne (ne)kulture je činjenica da je Crna Gora jedina država u regionu gdje ne postoji normativa kojom se utvrđuju kriterijumi za izbor članova organa upravljanja privrednih društava.
Erozija kvaliteta u upravljačkim strukturama i pad kvaliteta korporativnog upravljanja, toliko je visoka da se više ne može sanirati ni dovođenjem stranog menadžmenta. Zato, pored usvajanja novog Zakona o privrednim društvima i Zakona o Centralnom registru privrednih i drugih subjekata (CRPS), potrebno je što prije pristupiti izradi i usvajanju Zakona o upravljanu privrednim društvima u državnom vlasništvu.
Nije svako za vezira
Države Zapadnog Balkana, uglavnom su donijele posebne zakone ili uredbe sa zakonskom snagom, kojima su utvrđeni kriterijumi za izbor predsjednika i članova nadzornih i upravnih odbora u privrednim društvima sa većinskim državnim kapitalom.
Tako je u Federaciji BIH, još 2009. godine donijeta Uredbu o usavršavanju predsjednika i članova nadzornih odbora i uprava privrednih društava sa učešćem državnog kapitala kojom su uređeni uslovi, način i program usavršavanja predsjednika i članova nadzornih odbora i uprava privrednih društava (sa većinskim učešćem državnog kapitala).
Kandidati, kao uslov za izbor moraju posjedovati licence, koje se dobijaju nakon “usavršavanja” za koje je propisan poseban program i koji obuhvata oblast privrednog prava, osnove računovodstva i revizije, osnove poslovnih i javnih finansija. Kandidati su dužni pokazati osnove znanja iz oblasti privredne djelatnosti, te propisa koji uređuju poslovanje i registraciju privrednih subjekata, obligaciono pravnih odnosa i privredno pravnih ugovora.
Vlada Republike Hrvatske je 2017. godine donijela, a 2019. inovirala Uredbu o uvjetima za izbor i imenovanje članova nadzornih odbora i uprava pravnih osoba od posebnog interesa za Republiku Hrvatsku i načinu njihovih izbora. Ovim aktom se propisuju postupci izbora i/ili imenovanja članova nadzornih odbora i uprava privrednih duštava od posebnog interesa za RH, te uslovi koje moraju ispunjavati kandidati za članove nadzornih odbora u “pravnim osobama od posebnog interesa za Republiku Hrvatsku”.
Tako kandidat, osim uslova propisanih (čl. 255.) Zakona o trgovačkim društvima mora ispunjavati i posebne uslove kao što su “završen diplomski sveučilišni studij ili integrirani preddiplomski i diplomski sveučilišni studij” (dakle mora imati VŠS), najmanje pet godina radnog iskustva stečenog na rukovodećim položajima u privredi, potvrdu o poznavanju korporativnog upravljanja i poznavanju finansija i računovodstva i da nije u sukobu interesa.
Republika Srbija je realativno kasnije (2023. godine) donijela Zakon o upravljanju privrednim društvima koja su u vlasništvu RS kojim se uređuje način sprovođenja politike državnog vlasništva, upravljanje u privrednim društvima koja su u vlasništvu Republike Srbije.
Država donosi posebnu Strategiju državnog vlasništva kojom se utvrđuje politika državnog vlasništva, tj. svrha i ciljevi centralizovanog vlasničkog upravljanja i unapređenje korporativnog upravljanja u društvima kapitala, kao i način sprovođenja politike državnog vlasništva u društvima kapitala.
Na taj način se uvodi “odgovorno upravljanje” koje se obezbjeđuje “utvrđivanjem ovlašćenja i obaveza lica koja su u organima društva kapitala, ustanovljavanjem obaveze kontinuiranog izvještavanja Ministarstva o ostvarenim ciljevima i rizicima upravljanja, kao i primenom hitnih mera i kaznenih odredaba u slučajevima nepostupanja tih lica, u skladu sa zakonom”. Zakonom se posebno utvrđuje da “lice koje obavlja funkciju direktora društva kapitala imenuje se u skladu sa Zakonom, nakon sprovedenog javnog konkursa”.
Znanje kao preduslov
Dakle, sva lica u nadzornom ili upravnom odboru društva kapitala u državama regiona, dužna su da se stručno usavršavaju, a to se vrši prema programima stručnog usavršavanja iz oblasti korporativnog upravljanja, koja po pravilu donosi nadležno ministarstvo, a sprovode nacionalne Privredne komore. Uglavnom se sastoje od edukativnog dijela za polaganje ispita, koji uključuje predavanja u oblasti korporativnog upravljanja i pisanog ispita radi provjere znanja.
Programom se utvrđuju naročito: oblasti koje su predmet edukacije i ispita, vremensko trajanje edukacije, sistem rada, rokovi za održavanje edukacije, program, način i cijena polaganja ispita, način i rokovi izdavanja sertifikata.
Za razliku od država regiona Crna Gora prilično zaostaje, ne samo u razvoju korporativne kulture već i u unapređenju privrednopravne materije, pa tako još uvijek nijesu usvojeni novi Zakon o privrednim društvima i Zakon o Centralnom registru privrednih i drugih subjekata. Potreba donošenja novih zakona i stepen “podnormiranosti” u ovoj oblasti se najbolje ogleda u činjenici da crnogorski zakon o privrednim društvima (donijet 2020. godine) ima 333 člana, zakon u Hrvatskoj 647, a srpski 600 članova.
Tako se npr. pitanje registracije privrednih društava u crnogorskom ZoPD uređuje sa (samo) šest članova, a Republika Srbija ima dva posebna zakona – Zakon o registraciji privrednih subjekata i Zakon o Agenciji za privredne registre.
Preporučeno
Ukoliko se navedeni zakoni ne donesu do kraja drugog kvartala 2025. godine, kako to zahtijeva EU, i ne usvoji Zakon o upravljanu privrednim društvima u državnom vlasništvu, koji bi, između ostalog, utvrdio i kriterijume za izbor upravljačkih struktura, aktuelni crnogorski koncept meritokratije završiće u klasičnoj partitokratiji.
Video